In het begin van de coronacrisis was de eensgezindheid groot. Het virus was een gezamenlijke vijand die we er samen onder zouden krijgen. Maar nu zijn we bijna een jaar verder. De gevolgen van de coronamaatregelen hebben zich doen voelen, en dat heeft geleid tot onvrede. De steun voor de maatregelen van de overheid is nog steeds groot, maar al geruime tijd roeren ook de tegenstanders zich, soms zelfs op grimmige wijze. Dit heeft ook gevolgen voor bestuurders op lokaal niveau. Zij krijgen vaker dan voorheen te maken met maatschappelijke spanningen. Maar hoe moeten ze daarmee omgaan?
Dat bespraken beleidsadviseur Maarten van de Donk (Radar Advies), strategisch adviseur Donna Middelkoop (gemeente Amsterdam) en onderzoeker Teun van Dongen (Verwey-Jonker Instituut) in december 2020 onder voorzitterschap van Hans Boutellier tijdens de KIS-sessie ‘Inclusief lokaal beleid: corona, polarisatie en veerkracht’.
De eerste vraag die zich aandiende, was over wat voor soort spanningen we het nu hebben. Teun van Dongen, onderzoeker bij het Verwey-Jonker Instituut, gaf antwoord op deze vraag, daarbij gebruikmakend van de resultaten van een mini-enquête die het Verwey-Jonker Instituut onder de deelnemers had uitgezet. Hij stelde dat de verschillende uitingen van maatschappelijke spanningen van elkaar verschillen in de ‘hardheid’ van de politieke opvattingen die eraan ten grondslag liggen. Aan de ene kant zijn er bijvoorbeeld de burenruzies, waarbij opvattingen over de coronamaatregelen niet of nauwelijks een rol spelen. Aan de andere kant van het spectrum staan de complotdenkers, die zulke uitgesproken opvattingen hebben dat ze bereid zijn om anderen door intimidatie en geweld het zwijgen op te leggen. Daar tussenin zitten nog allerlei uitingsvormen die in mindere mate (bijvoorbeeld rellen, of het organiseren van coronafeesten) of in meerdere mate (bijvoorbeeld demonstraties) voortkomen uit onvrede over de coronamaatregelen.
Assenstelsel
Vervolgens wees Van Dongen erop dat de verschillende uitingen van maatschappelijke spanningen niet alleen van elkaar verschillen in de mate waarin deze voortkomen uit politieke opvattingen over de coronamaatregelen, maar ook in hoe gewelddadig ze zijn. Aldus ontstaat er een stelsel met twee assen (gewelddadigheid en de ‘hardheid’ van de onderliggende politieke opvattingen. Alle combinaties (apolitiek/gewelddadig, zeer politiek/geweldloos) komen voor; oftewel, over het gehele assenstelsel zijn uitingen van maatschappelijke spanningen over (de aanpak van) het coronavirus denkbaar. Deze observatie bracht Van Dongen tot zijn conclusie dat de maatschappelijke spanningen als gevolg van de coronamaatregelen zeer divers zijn en bestuurders op verschillende fronten met verschillende maatregelen moeten komen om de spanningen te de-escaleren.
Leiderschap en oplossingen
Maarten van de Donk, expert polarisatie en radicalisering bij Radar Advies, stelde in zijn bijdrage dat de coronacrisis in eerste instantie een roep naar de overheid is van bewoners om leiderschap en oplossingen. Het vertrouwen in de overheid is groter dan voor de coronacrisis, maar is tijdens de tweede golf wel wat afgenomen. Overheden zoeken naar mogelijkheden voor steun, oplossingen en compensatie voor individuele burgers, maar ook voor kwetsbare groepen en de maatschappij als geheel. Hierbij verwachten zij begrip van burgers. Een gemeente kan veel bieden, maar is tegelijk ook beperkt in haar mogelijkheden. Dat kan tot afname van vertrouwen leiden.
Een gemeente kan veel bieden, maar is tegelijk ook beperkt in haar mogelijkheden. Dat kan tot afname van vertrouwen leiden
Specifiek met betrekking tot polarisatie zijn volgens Van de Donk in de afgelopen periode twee zaken opgevallen. Ten eerste lijkt bij spanningen in wijken de eerste lijn zowel aan de veiligheidskant als aan de welzijnskant verzwakt. Daardoor is de informatiepositie slechter en kan minder vroeg worden ingegrepen. Ten tweede valt op dat er nieuwe groepen zijn die zich roeren, soms vanwege corona, maar soms ook niet, bijvoorbeeld ook Black Lives Matter. Hiervoor zullen gemeenten nieuwe netwerken van sleutelfiguren moeten opbouwen. Daarbij moet goed gekeken worden naar met wie er gesproken wordt en met wie juist niet. Partijen die tijdens hun acties de wet overtreden, zijn geen legitieme gesprekspartner voor lokale overheden.
Adaptatie
Positiever is dat overheden, ook gemeenten, zich snel aan de nieuwe werkelijkheid hebben aangepast. Zo hebben gemeenten in korte tijd extra nachtopvang gerealiseerd en hebben ze, toen dat nog kon, horecagelegenheden snel extra buitenruimte toegewezen. Een gedeelte van deze aanpak is eindig vanwege de middelen die daarvoor nodig zijn. Bovendien raakt de bewoner gewend aan de snelheid en flexibiliteit, en dat schept nieuwe verwachtingen. Het zal voor gemeenten een uitdaging worden om samen met bewoners naar de post-corona-samenleving te komen met behoud van gezag en vertrouwen. Voor de samenleving zelf is het de vraag hoe spanningen die zijn opgebouwd dan wegebben of tot de nieuwe werkelijkheid blijven behoren.
Positiever is dat overheden, ook gemeenten, zich snel aan de nieuwe werkelijkheid hebben aangepast
In de discussie die volgde op deze presentaties, kwamen nog enkele interessante punten aan de orde. In de eerste plaats vertonen de bewegingen en organisaties die polarisatie veroorzaken de nodige variatie. Een van de deelnemers merkte terecht op dat bijvoorbeeld sommige groeperingen verschillende soorten acties ondernemen. Ze lopen mee in demonstraties, maar voeren ook illegale acties uit, bijvoorbeeld als ze gebouwen bekladden of politici bedreigen. Ook hebben de deelnemers aan verschillende uitingen van maatschappelijke spanningen (bijvoorbeeld rellen en demonstraties) ook hun eigen drijfveren. Om deze reden beslaat ‘rellen’ in het assenstelsel niet één enkel punt op de as, maar een groter gebied.
Ook leverde de discussie enkele observaties over de aard en de gevolgen van de maatschappelijke spanningen op. Zo bleek desgevraagd uit de mini-enquête niet dat gemeenten zelf moeilijker kunnen functioneren als gevolg van de spanningen en heeft onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut aangetoond dat huiselijk geweld, ook een uiting van maatschappelijke spanningen, tijdens de coronacrisis niet is toegenomen. Wel zijn er voorbeelden van voorheen vrij ‘brave’ organisaties, zoals een branchvereniging in de horeca, die zich een stuk polariserender zijn gaan opstellen.
Polarisatie in de stad
De derde bijdrage kwam van Donna Middelkoop, lid van het Stedelijk Strategie Team van de Gemeente Amsterdam. Dit team is momenteel bezig met een verkenning naar scheidslijnen en polarisatie in de stad. Er wordt tegenwoordig in de media veel gesproken over polarisatie, maar hoe is het eigenlijk gesteld met polarisatie in Amsterdam? Is het zo erg als wordt beweerd en over wat voor soort polarisatie gaat het? In de verkenning onderzoekt het team onder meer welke trends op het internationale toneel invloed hebben op scheidslijnen in steden wereldwijd, en hoe ze hun weerslag hebben op Amsterdam. Ook wordt ingezoomd op de zeven stadsdelen in Amsterdam, die onderling erg verschillen, maar ook veel overeenkomsten hebben. Middelkoop verwacht in 2021 het onderzoek af te ronden en de resultaten bekend te maken.
De grote les van deze KIS-sessie is dat het voor bestuurders niet alleen van belang is om oog te houden voor de vele verschillende manieren waarop de coronamaatregelen spanningen in de samenleving kunnen oproepen, maar ook voor de manier waarop hun optreden de verwachtingen van burgers beïnvloedt
Vooruitlopend op de conclusies kon Middelkoop zeggen dat er in Amsterdam een scheidslijn dreigt te ontstaan tussen degenen die hard getroffen worden door de coronacrisis en degenen die er relatief weinig last van hebben. Opmerkelijk is dat deze scheidslijn niet samenvalt met scheidslijnen tussen etnische en culturele groepen.
De grote les van deze KIS-sessie is dat het voor bestuurders niet alleen van belang is om oog te houden voor de vele verschillende manieren waarop de coronamaatregelen spanningen in de samenleving kunnen oproepen, maar ook voor de manier waarop hun optreden de verwachtingen van burgers beïnvloedt. Door te reageren op de spanningen, beïnvloeden lokale overheden het beeld dat mensen van de overheid hebben, wat betekent dat de verhoudingen tussen overheden en burgers ook na de crisis anders komen te liggen. Met andere woorden, het is voor bestuurders tijdens deze crisis verstandig om naast aandacht voor de problemen in het hier en nu tegelijkertijd ook vooruit te blijven kijken. Elke crisis is ook altijd een kans om beter te worden.