Wat is de betekenis van religie in onze seculiere samenleving? Met die vraag houdt Hans Boutellier – van huis uit een katholieke jongen – zich al een tijd bezig. Niet dat hij terug wil in de katholieke moederschoot. Hij heeft het geloof definitief afgeschud. ‘Daar is voor mij de wetenschap in de plaats gekomen’. Maar is de seculiere samenleving veerkrachtig genoeg om de uitdagingen waarvoor we in dit tijdsgewricht staan, aan te kunnen?
Die vraag beantwoordde hij in 2015 vooral positief. In zijn in november 2015 verschenen boek Het seculiere experiment – hoe we van god los gingen leven, is hij vrij optimistisch. “Ja, het seculiere experiment is behoorlijk geslaagd, we hebben de zaak goed op orde, maar we geloven er niet echt in.” Ruim drie jaar later staat hij nog steeds achter die conclusie.
Maar hij is minder optimistisch. “De gevolgen van de secularisatie in Nederland maar ook daarbuiten, zijn duidelijker voor me geworden: Trump, Brexit, Gele Hesjes, oprukkend populisme, de kloof tussen kansrijk en kansarm is toegenomen, extreem rechts groeit en er is de dreiging van terrorisme. De westerse wereld radicaliseert, waarbij vanzelfsprekende waarden onder druk komen te staan. We zien ongegeneerd superioriteitsdenken, islamitische afkeer van het Westen en blinde haat op sociale media.” Daarom voelde hij de behoefte om zijn boek bij te stellen. De titel is dezelfde gebleven, maar de ondertitel geeft er een nieuwe betekenis aan: Over westerse waarden in radicale tijden. De herziene uitgave ligt vanaf 6 mei in de winkels.
Saamhorigheid
Duidelijker dan drie jaar geleden ziet Hans Boutellier dat we door de secularisatie niet alleen bevrijd zijn, maar ook voor nieuwe problemen komen te staan. “Het geloof had een verbindende kracht, die dwars door alle lagen van de bevolking heen ging. Nederland was verzuild, maar binnen die zuilen gingen alle rangen en standen met elkaar om. Dat zijn we kwijtgeraakt. Alleen als Oranje speelt, bij de ontknoping van Wie is de Mol of tijdens Heel Holland Bakt, is er nog iets van die saamhorigheid te bespeuren. Maar verder is het ieder voor zich, en god niet meer voor ons allen. Mijn generatie was blij dat ze bevrijd was van het allesomvattende geloof, maar we konden de consequenties niet overzien. Met het geloof verdween ook de betekenis van wat waar is. We hielden eigenlijk alleen het marktdenken nog over. Daardoor zijn ook veel andere zekerheden afgebrokkeld. We zijn zonder dat cement een stapel losse stenen.” Tegelijkertijd zijn er nieuwe Nederlanders, die hun geloof wel als leidraad van het leven beschouwen. Dat botst regelmatig met de vrijheden van de seculiere samenleving.”
Reformatie
Toch is de herziene uitgave van Het seculiere experiment geen pleidooi voor terugkeer naar het verzuilde Nederland van de jaren vijftig. “Er is geen weg terug. Voor mij persoonlijk niet, maar ook niet voor samenleving. De secularisatie is in wezen de uiterste consequentie van de ontwikkeling van het christendom.” De 95 stellingen die Luther in 1517 op de deur van de kerk in Wittenberg spijkerde, als aanklacht tegen de wantoestanden in de katholieke kerk, zijn het begin van het geloof als een individuele aangelegenheid. Een ontwikkeling die de Islam, volgens Boutellier, niet heeft doorgemaakt. “Tot in de vijftiende eeuw was het een vooruitstrevend geloof, dat open stond voor nieuwe zienswijzen, en veel mondiale invloed had. Daarna was in de Arabische wereld eerder sprake van fundamentalisering.” De bottom line van de Reformatie dat het geloof een zaak tussen God en het individu, betekent ook dat de mens zó kan gaan twijfelen dat hij van zijn geloof valt. “Dat is wat we in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw massaal hebben zien gebeuren.” De katholieke kerk probeerde het tij nog te keren, met een paar cosmetische ingrepen. “Ik weet nog goed hoe de priesters op mijn katholieke middelbare school van de ene op de andere dag hun habijt verruilden voor een pak. We organiseerden bijvoorbeeld beatmissen en kerktheater. Maar het mocht niet meer baten. De geest was al uit de fles.”
Rome
Toch ging Hans Boutellier in het voorjaar van 2015 op een soort pelgrimage. Hij fietste alleen naar Rome. “Ik had een sabbatical genomen en wilde tijdens het fietsen nadenken over de conclusies van Het seculiere experiment.” Met elke kilometer die hij dichter bij de Eeuwige Stad kwam, raakte Hans er overtuigder van dat het geloof geen vat meer op hem zou krijgen. “Ik ben opgegroeid in een katholiek gezin, ben zelfs misdienaar geweest, met veel plezier overigens. Maar ik kwam tijdens die reis tot het diepe besef dat geloven heel verleidelijk is, maar dat ik het niet meer zou kunnen opbrengen. Die fietstocht heeft me gesterkt in katholiek ongeloof.” De fietstocht resulteerde in een boekje dat hij eigenlijk niet van plan was te schrijven, maar zich door omstandigheden toch aan hem opdrong: De gemankeerde nieuwmensch, dat begin dit jaar ook in een nieuwe druk is verschenen. Het is gratis bij uitgeverij Boom Den Haag als pdf te downloaden.
Jaarbijeenkomst
Met het uitkomen van deze twee heruitgaven is Hans Boutellier niet gestopt met nadenken over de plaats van religie in de seculiere samenleving. Het is ook het thema van de jaarbijeenkomst van het Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS), die op 13 mei aanstaande wordt gehouden. Het jaarbericht aan minister Koolmees, dat Hans op de bijeenkomst zal voordragen, heeft de titel: ‘Geloven in een democratische rechtsstaat’. “Dit thema is zó groot, daar blijf ik voorlopig nog wel over doordenken.” Wat is er in de plaats van een allesomvattend geloof gekomen? “Als je het geloof als een groot verhaal ziet, dan zijn er in plaats van één verhaal, nu een heleboel kleinere verhalen. Hopelijk zijn die net zo’n krachtig bindmiddel. Veel anders hebben we niet.”