Onderzoek in de praktijk wijst uit: bij jongeren zijn schulden en criminaliteit met elkaar verweven. Als ze al in een schuldhulpverleningstraject terechtkomen, is de kans op uitval groot, vermoedelijk omdat ze in de criminaliteit verzeild raken. Daarom is er een preventieve gecombineerde aanpak nodig.
Onderzoek naar de relatie tussen schulden en criminaliteit is schaars. Vaak worden schulden óf criminaliteit vanuit een perspectief benaderd. Het schaarse onderzoek laat zien dat schulden en criminaliteit elkaar wederzijds in negatieve zin beïnvloeden. Ze zijn verbonden door een complex samenspel van problemen op verschillende levensdomeinen, zoals problemen vanuit de jeugd en met opleiding/werk.
Er is steeds meer aandacht voor de toenemende schuldenproblematiek onder jongeren. Bij jongeren tussen 18 en 25 jaar die gebruikmaken van Riverty en Klarna, steeg het aantal transacties met 32 procent. Jongeren zijn een moeilijke doelgroep om in de hulpverlening te krijgen. Als ze ‘binnen’ zijn, is de uitval hoog. Zo laten cijfers van de gemeente Amsterdam zien dat bijna de helft (48%) van de jongeren uitvalt. Veelal raken schuldhulpverleners tijdens een traject jongeren ‘kwijt’ met het vermoeden dat ze de criminaliteit in zijn getrokken.
Mensen met schulden vallen vaker terug in crimineel gedrag dan mensen zonder schulden. Schulden zijn een belangrijke risicofactor van jonge drugsverdachten en recidivisten. In 2020 hadden 930 van de 4480 jongeren (10-23 jaar) met een drugsverdenking in de afgelopen drie jaar schulden (ca. 21%).
Extra kwetsbaar
Jongeren met schulden zijn extra vatbaar voor de invloed van criminele activiteiten. Ze laten zich om verschillende redenen overhalen: verlangen naar snel geld en spullen, zorgen om grote (in)formele schulden en verlangen naar status, vriendschap, of liefde. Criminelen ronselen jongeren bewust, vaak op scholen en online. Van vijfhonderd ondervraagde professionals – waaronder wijkagenten en jongerenwerkers – heeft de helft meegemaakt dat jongeren werden geronseld. Jongeren worden zowel slachtoffer als dader, bijvoorbeeld als geldezel.
Een van de professionals vertelt: ‘Daarnaast kan bij jongeren, voornamelijk licht verstandelijk beperkten, manipulatie en uitbuiting plaatsvinden door bijvoorbeeld een in scène gezette “mislukte deal” of geweldpleging waardoor er een schuld wordt opgebouwd bij zijn opdrachtgever, welke afbetaald moet worden. Door een gebrek aan geld kunnen jongeren onder druk worden gezet om klusjes te doen tot ze schuldenvrij zijn.’ Slachtoffers worden doelbewust in de schulden gestoken, er wordt afhankelijkheid gecreëerd en jongeren worden gedwongen tot het plegen van criminele feiten om de schuld af te lossen.
Helpende hand
Het helpen van de ouder(s) met (in)formele schulden, is soms aanleiding om bijvoorbeeld ‘pakketjes’ weg te brengen om aan geld te komen. In het volgende citaat vertelt een hulpverlener over een jongere die inbrak bij de buurvrouw: ‘Een vrouw kreeg na een recente echtscheiding te maken met informele schulden. Ondanks haar werk als hulpverlener en haar ervaring met het hulpverleningssysteem, kwam op een gegeven moment haar vijftienjarige zoon naar haar toe en zei: “Ma, ik hou zoveel van jou. Ik ga ervoor zorgen dat we volgende week geen schulden meer hebben.” Vervolgens brak hij in bij de buren en gaf het gestolen geld van tweeduizend euro, met achttienhonderd euro aan schade, aan zijn moeder. De vrouw stond voor de keuze om het incident stil te houden of actief op zoek te gaan naar een oplossing. Ze koos voor het laatste en meldde de inbraak bij de buren, waarbij ze de mogelijke juridische gevolgen voor haar zoon begreep. Om de schade snel af te lossen, maakte de vrouw opnieuw informele schulden.’
Dit soort verhalen laat zien dat de problematiek van (armoede/)schulden en criminaliteit zo met elkaar vervlochten is. Beleid is helaas nog vaak versnipperd en beleidsmakers én uitvoerders ervaren schotten tussen de verschillende domeinen. Een gecombineerde preventieve aanpak is essentieel. Uit onderzoek naar effectieve interventies gericht op jongeren met schulden blijkt dat het cruciaal is om oog te hebben voor aanpalende problemen, waaronder (de verleidingen van) het criminele pad. Er valt daarbij te putten uit een aantal kansrijke aanpakken die hieronder worden beschreven.
MoneyStart
MoneyStart is een landelijke interventie voor financiële educatie voor jongeren. Directeur Loes Geffen ziet ook vaak jongeren waarbij schulden en criminaliteit door elkaar heen lopen: ‘Je gaat al heel snel de grens over. Ook bij een jongen die zijn verhaal gaat delen tijdens de landelijke campagne van “Doe ff lekker niet” was dat het geval. Opeens was hij crimineel. Toen hij bij ons in beeld was, zei ik ook tegen hem: “volgens mij ben jij een hele lieve jongen, maar volgens mij ben je niet goed begeleid door je ouders en begeleiders.” Dan krijgt zo’n jongen al heel snel het stempel van crimineel.’
Eerst zijn ze crimineel of eerst hebben ze schulden. Het lijkt wel dat criminaliteit en schulden hand in hand gaan
Geffen was betrokken bij het project ‘The Great Escape’, onderdeel van het programma Koersen en Kansen. Helaas is dit project vanwege gebrek aan financiering gestopt. In dit project werd al binnen de muren van de gevangenis gewerkt aan een plan om schuldenvrij te worden en te blijven. Het bestond enerzijds uit een individueel traject: begeleiding naar werk, stage en/of een combinatie van beide, plus een begeleidingsplan. Werd dit behaald, dan werd één jaar aflossing van schulden kwijtgescholden.
Anderzijds bestond het uit een groepstraject: lessen over voeding (gezond met weinig geld), lessen van personal trainers en het volgen van het lesprogramma ‘Hoe word je rijk?’ waarin ze onderwezen worden in alle onderwerpen waardoor ze in schulden zijn gekomen. Loes benadrukt dat de kracht van dit project zat in de sterke voorbereiding, de integrale samenwerking en het in beeld blijven houden van de jongeren.
Opr€cht
Opr€cht is een buddynetwerk in de gemeente Arnhem. Mustafa Amezrine vertelt over wat zij zoal tegenkomen: ‘Het lijkt samen op te lopen. Eerst zijn ze crimineel of eerst hebben ze schulden. Het lijkt wel dat criminaliteit en schulden hand in hand gaan. Het is een hele grote groep, twintig tot dertig procent van onze jongeren. Een groot deel heeft ook te maken met LVB-problematiek of ze leven in een straatcultuur waar status en materialisme heerst. Er zijn vaak problemen op meerdere leefgebieden. Vaak de kop in het zand steken en “voor de rest zie ik wel”.’
Opr€cht zet zich in om schulden bij jongeren te voorkomen en op te lossen. Dit doen ze door jongeren in te zetten als buddy. Deze jongeren helpen jongeren met schulden om bij de juiste plekken te komen om zo samen de problemen aan te pakken. Mustafa vertelt dat de buddy’s regelmatig jongeren tegenkomen die verstrikt raken in een web van schulden en criminaliteit waar ze niet zomaar uit kunnen komen.
‘Bijvoorbeeld jongeren die de buit of de handel zijn kwijtgeraakt, die hebben schulden bij hun criminele opdrachtgever. Ze blijven dan in de greep van deze criminelen. Ze zijn de handel kwijt geraakt, ze hebben een schuld, dus ze moeten ook weer nieuwe handel aannemen om te verkopen. Ze willen soms wel stoppen, maar ze moeten wel eerst afrekenen. Zo belanden ze in een vicieuze cirkel… Maar wanneer de handel stopt, dan komt er weer een rekening van de zorgverzekering. En je hebt ook jongeren die bijvoorbeeld een schadevergoeding moeten betalen, zo hadden jongeren een overval gepleegd op een juwelier, waar een schadevergoeding aan vast zat van tachtigduizend euro.’
Bij Opr€cht ontvangen ze als onderdeel van de subsidie van de gemeente ‘vrij besteedbaar geld’. Dit geld wordt gebruikt om informele schulden van jongeren af te kopen, bijvoorbeeld bij criminele opdrachtgevers. Hierdoor vermindert de druk op de jongeren en ontstaat er ruimte om aan hun schulden en toekomst te werken. ‘Soms gaan we in gesprek met de criminele opdrachtgevers. Dan kiezen ze wel eieren voor hun geld. Het handgeld dat we krijgen is ongeveer tienduizend euro per jaar. We hebben weleens gehad bij een schuld van 2000 euro dat iemand met 250 euro akkoord is gegaan. Daarna is die jongere wel met rust gelaten. Maar dit handgeld wordt ook aan andere zaken besteed, zoals de aanschaf van een bed of laptop.’
Preventie met Gezag
In de gemeente Helmond wordt 3,5 miljoen euro uitgetrokken om te voorkomen dat jongeren met schulden afglijden in de criminaliteit. De gemeente heeft subsidie gekregen vanuit het programma ‘Preventie met Gezag’. Het gaat om een ‘lerende aanpak’ om te voorkomen dat jongeren in aanraking komen met criminaliteit of daarin doorgroeien. In Helmond doen ze het anders, aangezien het project daar preventiever is ingestoken en de relatie met schulden is gelegd.
Soms gaan we in gesprek met de criminele opdrachtgevers. Dan kiezen ze wel eieren voor hun geld
Waar de andere gemeenten zich voornamelijk focussen op de criminele groep, richt Helmond zich op de groep jongeren met ‘slechts’ overlastgevend gedrag én jongeren die hun eerste stappen in de criminaliteit zetten. Door de samenwerking met het Jongeren Perspectief Fonds biedt gemeente Helmond jongeren uit de doelgroep aan om gebruik te maken van het saneringskrediet, waarbij de voorwaarde is dat zij intensieve begeleiding accepteren voor een langere periode. Daarnaast is er de mogelijkheid om de schulden terug te betalen met een maatschappelijke tegenprestatie. Dat kan een maatschappelijke bijdrage of inspanning zijn, maar wel in lijn met datgene wat die jongere uiteindelijk ook helpt. ‘Als je de schulden wegneemt van jongeren, maak je ze natuurlijk ook weerbaarder tegen keuzes die in het criminele pad zouden kunnen liggen. Dat is voor ons een heel belangrijke reden om juist op schoolverzuim en schuldenproblematiek in te zetten.’
Preventie met Gezag is een landelijk initiatief, en daar zijn er meer van. Zoals het programma Leefbaarheid & Veiligheid. Dit programma biedt perspectief aan inwoners en besteedt speciale aandacht aan kwetsbare wijken, waar armoede en schulden een rol spelen.
Meer aandacht nodig
De schuldenproblematiek onder jongeren is groeiend, onder andere doordat het makkelijk is om geld te lenen. Gezien de achtergronden en context van deze kwetsbare groep jongeren, is enkel schuldsanering onvoldoende. Er is meer nodig. Integrale aanpakken waarbij zowel oog is voor de schulden als criminaliteit zijn veelbelovend.
Ook preventie verdient een centrale plek: het bieden van voorlichting en het weerbaar maken van jongeren. Te denken valt aan projecten of een landelijke campagne. Bijvoorbeeld naar voorbeeld van ‘Doe ff lekker niet’ waarin jongeren met (mogelijke) schulden gewaarschuwd worden voor gevaren van criminaliteit. Of maak schulden onderdeel van bestaande interventies, zoals de escaperoom Foute Centen. Het veiligheidsdomein en het sociale domein zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. In de praktijk kan dit veel meer handen en voeten krijgen.
Dit artikel is eerder verschenen in Sociaal Bestek, tijdschrift voor werk, inkomen en zorg.