Ook na de coronacrisis is er onder Nederlanders brede steun voor de parlementaire democratie en rechtsstaat. Maar het draagvlak voor democratie en grondrechten in de samenleving is niet onvoorwaardelijk. Een aanzienlijke minderheid is bereid om voor urgente en complexe problemen de parlementaire democratie tijdelijk ter zijde te schuiven. Bij jongeren in de leeftijdscategorie 18-24 jaar is deze tendens sterker geworden. Dat blijkt uit het vandaag verschenen onderzoek Democratisch Bewustzijn in Nederland, dat het Verwey-Jonker Instituut eind 2021 in opdracht van de Anne Frank Stichting heeft gedaan.
De fluïde en opportunistische steun voor de democratische grondrechten was ook al zichtbaar tijdens de eerste meting, die het Verwey-Jonker Instituut in 2019 deed in het kader van dit langlopende onderzoek. De coronacrisis lijkt dit effect te hebben versterkt. Die fluïde en opportunistische steun ondermijnt de pijlers van onze democratische rechtsstaat.
Uit de tweede meting blijkt dat één op de drie Nederlanders vindt dat ‘maatschappelijke problemen snel en daadkrachtig moeten worden opgelost’. ‘Oók als daardoor met standpunten en belangen van verschillende groepen minder rekening wordt gehouden’, weet onderzoeker Ron van Wonderen van het Verwey-Jonker Instituut. Volgens een derde van de Nederlanders mag ‘een regering het meepraten en meebeslissen van oppositiepartijen inperken om grote problemen in het land sneller en daadkrachtiger aan te kunnen pakken’.
Vluchtelingen en klimaat
Als problemen concreet gemaakt worden, kiezen Nederlanders nog vaker voor opties die in strijd zijn met de parlementaire democratie of rechtsstaat. Zo vindt 60 procent van degenen die zich zorgen maakt over de komst en opvang van vluchtelingen, dat een regering een strenger asielbeleid moet voeren als ‘de meeste Nederlanders dat willen, ook als er wetten zijn die dat niet toestaan’. Mensen die zich zorgen maken over de gevolgen van de klimaatverandering, kiezen eveneens vaker voor niet-democratische opties om een strenger klimaatbeleid te realiseren.
Nederlanders die ontvankelijk zijn voor de aantrekkingskracht van autocratische of illiberale bestuursvormen, zijn niet onder één noemer te vangen. Zij zijn te vinden bij linkse en rechtse partijen, ouderen en jongeren, mannen en vrouwen, laag- en hoogopgeleiden, stedelingen en dorpelingen.
Coronacrisis
Hoewel de meeste Nederlanders de parlementaire democratie op zich de meest gewenste bestuursvorm vinden, oordeelt een groot aantal negatief over het functioneren ervan. Bijna drie op de vier Nederlanders geven aan dat ze in het afgelopen jaar minder vertrouwen hebben gekregen in de daadkracht van de regering om grote problemen in ons land aan te pakken. Zowel de toeslagenaffaire, de lange duur van de kabinetsformatie als de aanpak van de woningnood, hebben het vertrouwen in de daadkracht ondermijnd. Bij de aanpak van de coronacrisis zijn de meningen iets meer verdeeld. Tegenover 17 procent meer vertrouwen geeft 51 procent aan minder vertrouwen te hebben gekregen in de daadkracht van de regering. Vooral de groep 18-24 jarigen zegt bovengemiddeld vaak dat hun vertrouwen in de daadkracht van de regering als gevolg van de coronacrisis is afgenomen.
Bewustwording
Ronald Leopold, algemeen directeur Anne Frank Stichting: ‘Het is zorgwekkend dat met name 18-24 jarigen in 2021 een hogere ontvankelijkheid voor antidemocratisch denken hebben dan in 2019. Dit lijkt niet verrassend, aangezien zij door de coronacrisis extra door de maatregelen getroffen zijn, zoals de lockdowns van scholen en de beperkingen rond sporten en uitgaan. Het is belangrijk om mensen, en dus ook jongeren, bewust te maken van het grote belang van de democratische rechtsstaat en de betekenis ervan voor een vreedzame, gelijkwaardige samenleving. Ook belangrijk is het besef dat democratie kwetsbaar is. Dit geldt niet alleen voor Nederland. Ook internationaal staat de vrije, democratische rechtsstaat onder druk.’
Aanbevelingen
Op grond van de resultaten doen de onderzoekers onder meer de volgende aanbevelingen: vergroot het besef in de samenleving van het belang van de democratie en de rechtsstaat. Maak mensen bewuster van de kwetsbaarheid van democratie en de consequenties van illiberale bestuursvormen, zoals het risico van een glijdende schaal. Stoel het onderwijs over democratie meer op democratische dilemma’s. En, gelet op de aantrekkingskracht van autocratische of illiberale bestuursvormen in alle geledingen van de samenleving: beperk de discussie over het belang van democratie niet tot specifieke groepen, maar voer de discussie in de volle breedte.