Het Verwey-Jonker Instituut en de Erasmus Universiteit hebben in opdracht van het Functioneel Parket van het Openbaar Ministerie eind 2009 een twaalftal strafzaken van milieuovertredingen onderzocht, waarbij de overheid (de Staat, gemeenten en agentschappen) als verdachte was aangemerkt. Het onderzoek brengt de achtergronden en oorzaken van de overtredingen in kaart. Daarnaast moet het onderzoek lessen opleveren voor het Openbaar Ministerie en het bestuur.
Uit het onderzoek blijkt dat de overtredingen zijn toe te schrijven aan een complex van (samenhangende) factoren. Het gaat om zowel slordigheidsfouten als het belang om kosten en schadeclaims te ontwijken. De gevonden oorzaken sluiten aan bij eerder onderzoek naar handhaving en naleving door de overheid.
De oorzaken van de overtredingen kunnen worden geplaatst in de sleutel van ‘willen en kunnen’. Het gaat dan om een overheidsorganisatie die de regels ‘wel wil, maar niet kan’ naleven en een overheidsorganisatie die de regels ‘wel kan, maar niet wil’ naleven. De overheid zou dan ook meer werk moeten maken van integriteitsprogramma’s, juridische kwaliteitszorg en het handhavingsbeleid. Daarnaast zou het openbaar ministerie zijn vervolgingsbeleid beter kunnen afstemmen op de oorzaken van de regelovertreding: overheidsorganisaties die ‘wel willen, maar niet kunnen’ moeten eerder worden ondersteund dan bestraft, bijvoorbeeld door een waarschuwing of een voorwaardelijke vervolging. Terwijl overheidsorganisaties die ‘niet willen, maar wel kunnen’ gewoon moeten worden vervolgd.